Η Παναγία του Καζάν

Παναγία του Κζάν (αρχές 18ου αι.). Ναός της Παναγίας του Καζάν. Αγία Πετρούπολη.

Μία από τις πιο γνωστές και πιο αγαπητές στους Ρώσους θεομητορικές εικόνες είναι αυτή της Παναγίας του Καζάν, που τιμάται απεριόριστα σ’ όλη τη χώρα. Αντίγραφά της, με τα οποία ευλογούνται οι νεόνυμφοι, υπάρχουν σ’ όλα τα οικογενειακά εικονοστάσια. Μνημειώδεις και περίλαμπροι ναοί της υψώθηκαν στις δύο σημαντικότερες πόλεις της Ρωσίας, τη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη.

Η ιστορία της αρχίζει είκοσι επτά χρόνια αφότου ο τσάρος Ιβάν Δ΄ ο Τρομερός (1533-1584), προκειμένου ν’ απαλλάξει τη χώρα από τις συνεχείς επιδρομές των Μογγόλων, κατέκτησε το χανάτο του Καζάν και το προσάρτησε στη Ρωσία. Η ομώνυμη πρωτεύουσά του έπεσε την ημέρα της εορτής της Αγίας Σκέπης της Θεοτόκου, 1 Οκτωβρίου του 1552. Την ώρα που οι πρώτοι Ρώσοι πολεμιστές πατούσαν στα τείχη και στους πύργους της πόλης, τελούνταν η θεία Λειτουργία στο στρατόπεδό τους, και ο διάκονος ευχόταν στην εκτενή «υπέρ του υποτάξαι… πάντα εχθρόν και πολέμιον».

Την άλλη μέρα ο τσάρος, μπαίνοντας στη μουσουλμανική ως τότε πόλη, θεμελίωσε τον πρώτο χριστιανικό Ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και καθόρισε τα σημεία όπου θα χτίζονταν και άλλοι ναοί. Τον επόμενο χρόνο ιδρύθηκε αρχιεπισκοπή Καζάν με πρώτο αρχιεπίσκοπο τον άγιο Γουρία.

Με τον ιεραποστολικό ζήλο του αγίου Γουρία και του διαδόχου του αγίου Γερμανού, η χριστιανική πίστη άρχισε να διαδίδεται στους κατοίκους της περιοχής. Δεν ήταν, ωστόσο, μικρή η μουσουλμανική αντίδραση. Η Υπεραγία Θεοτόκος, λοιπόν, εμφανίστηκε εκεί μέσω μιάς εικόνας της, για να στηρίξει τους νεοφώτιστους πιστούς και να προσελκύσει τους απίστους.

Το 1579, ύστρ’ από μια φοβερή πυρκαγιά που έκανε στάχτη ένα μεγάλο τμήμα του Καζάν, οι μουσουλμάνοι της πόλης άρχισαν να διαδίδουν ότι ο Θεός των χριστιανών δεν είναι σπλαχνικός προς τους πιστούς Του και ότι με την καταστροφική φωτιά έδειξε την οργή Του εναντίον τους. «Η πίστη του Χριστού», σημειώνει χρονογράφος της εποχής, «άρχισε να θεωρείται μύθος και να χλευάζεται». Τότε, όμως, ο Κύριος φανέρωσε το έλεός Του.

Ένας στρατιώτης ετοιμαζόταν να χτίσει το και νούργιο του σπίτι στη θέση του καμένου παλιού. Τότε η εννιάχρονη κόρη του Ματρώνα είδε στον ύπνο της την Παναγία, η οποία την πρόσταξε να πεί στον αρχιεπίσκοπο Καζάν Ιερεμία και στους άρχοντες της πόλης ότι μία εικόνα της ήταν θαμμένη στη γη, κάτω από τα ερείπια του καμένου σπιτιού, γι’ αυτό έπρεπε να σκάψουν και να την ξεθάψουν. Έδειξε, μάλιστα, στο κορίτσι και το σημείο, όπου βρισκόταν η εικόνα: κάτω από την κατεστραμμένη πιά χτιστή ξυλόσομπα. Μόλις ξύπνησε η Ματρώνα, διηγήθηκε το όνειρό της στη μητέρα της, αλλά εκείνη δεν το πήρε στα σοβαρά.

Την επόμενη νύχτα η μικρή είδε το ίδιο ακριβώς όνειρο, που μάταια και πάλι το διηγήθηκε στη μητέρα της.

Την Τρίτη νύχτα, όμως, η Ματρώνα είδε στον ύπνο της την ίδια την εικόνα, από την οποία άκουσε να βγαίνει μια πολύ αυστηρή και απειλητική φωνή: «Αν δεν μεταφέρεις στον αρχιεπίσκοπο και στους άρχοντες της πόλης τα λόγια μου, θα φανερωθώ σ’ άλλον τόπο». Το κορίτσι ξύπνησε αλαφιασμένο κι άρχισε με φωνές και κλάματα να ζητάει από τη μητέρα της να την πάει στον αρχιεπίσκοπο και τους άρχοντες, για να εκτελέσει την εντολή της Υπεραγίας Θεοτόκου. Και καθώς η μητέρα της δεν μπόρεσε με κανέναν τρόπο να την ηρεμήσει, ικανοποίησε, αν και με βαριά καρδιά, την επιθυμία της. Αλλά, δυστυχώς, μήτε ο αρχιεπίσκοπος μήτε οι άρχοντες της έδωσαν σημασία.

Ήταν μεσημέρι της 8^ης Ιουλίου του 1579,όταν μητέρα και κόρη γύρισαν άπρακτες στο παράπηγμα, όπου έμεναν αφότου κάηκε το σπίτι τους. Μπροστά στην επιμονή και τον θρήνο της Ματρώνας, η μητέρα της πήρε ένα τσαπί και άρχισε να σκάβει στο σημείο που της έδειξε η κόρη της. Τη βοήθησαν και άλλοι άνθρωποι από τη γειτονιά. Έσκαβαν για πολύ, αλλά εικόνα δεν βρήκαν. Όταν, απογοητευμένοι, παράτησαν το τσαπί, το πήρε η Ματρώνα και συνέχισε το σκάψιμο, μολονότι όλοι την αποπήραν σαν φαντασιόπληκτη. Και να! Ύστερ’ από μια-δυό μόλις τσαπιές, φάνηκε ο ιερός θησαυρός! Η εικόνα ήταν τυλιγμένη σ’ ένα βυσσινί τσόχινο μανίκι από παλιό ανδρικό πανωφόρι. Οι ιερές μορφές του Κυρίου και της Θεοτόκου ήταν ακέραιες και ζωηρόχρωμες, σαν να είχαν ζωγραφιστεί εκείνη την ώρα.

Η είδηση της ευρέσεως της θεομητορικής εικόνας διαδόθηκε αστραπιαία σ’ όλη την πόλη. Ο αρχιεπίσκοπος Καζάν Ιερεμίας ήρθε με το ιερατείο και μετέφερε λιτανευτικά την εικόνα στον ενοριακό Ναό του Αγίου Νικολάου. Προϊστάμενος του ναού αυτού ήταν ο άγιος Ερμογένης (†1612), μετέπειτα μητροπολίτης Καζάν και, τέλος, πατριάρχης Μόσχας, ο οποίος μαρτύρησε κατά την περίοδο των ταραχών (1584-1613). Στον άγιο Ερμογένη οφείλουμε την περιγραφή του ιστορικού της ευρέσεως της θεομητορικής εικόνας. Από τον Ναό του Αγίου Νικολάου, όπου διαβάστηκε Παράκληση, η εικόνα μεταφέρθηκε στον Καθεδρικό Ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Στον δρόμο έγινε το πρώτο θαύμα: Απέκτησε το φως του ένας κάτοικος του Καζάν, ο Ιωσήφ, που ήταν τυφλός για τρία χρόνια. Στον ναό έγινε το δεύτερο θαύμα: Απέκτησε το φως του άλλος ένας τυφλός, ο Νικήτας. Στα χρόνια που ακολούθησαν, παρατηρήθηκε ότι από την εικόνα της Παναγίας του Καζάν ευεργετούνται ιδιαίτερα οι άνθρωποι που πάσχουν από ασθένειες των ματιών.

Σύντομα οι άρχοντες της πόλης ενημέρωσαν εγγράφως τον τσάρο για την εύρεση της εικόνας, στέλνοντας του και ένα ακριβές αντίγραφό της. Ο τσάρος πρόσταξε να ιδρυθεί στον τόπο της ευρέσεως γυναικείο μοναστήρι και σ’ αυτό να φυλαχθεί η εικόνα. Η Ματρώνα και η μητέρα της εγκαταβίωσαν πρώτες στη νέα μονή.

Το καθολικό και τα πρώτα κτίσματα ήταν μικρά και φτωχικά. Το 1594 ο μητροπολίτης άγιος Ερμογένης θεμελίωσε και λίγα χρόνια αργότερα εγκαινίασε ένα ευρύχωρο καθολικό, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Στη μονή, που είχε τότε εξήντα τέσσερις μοναχές, προσφέρθηκαν πολύτιμα ιερά σκεύη και άμφια. Η εικόνα της Παναγίας στολίστηκε από το ίδιο το βασιλικό ταμείο με χρυσάφι, μαργαριτάρια και άλλα πολύτιμα πετράδια.

Νέος θαυμαστός στολισμός της εικόνας έγινε από την αυτοκρέτειρα Αικατερίνη Β΄τη Μεγάλη (1762-1796). Στα χρόνια της, επίσης, αποφασίστηκε η ανέγερση νέου καθολικού. Για τον σκοπό αυτό η αυτοκράτειρα πρόσφερε 25.000 ρούβλια. Το καθολικό θεμελιώθηκε το 1798 και εγκαινιάστηκε το 1808.

Τη νύχτα της 29^ης Ιουνίου του 1904 ένας ιερόσυλος μπήκε στο καθολικό και έκλεψε όλα τα πολύτιμα αντικείμενα που βρίσκονταν εκεί, ανάμεσά τους και την εικόνα της Παναγίας. Ο κλέφτης, κάποιος Τσαϊκίν, λίγο αργότερα πιάστηκε και κατά την ανάκριση ομολόγησε ότι την εικόνα την είχε κάψει στο τζάκι του, επειδή ήθελε μόνο το πολύτιμο πουκάμισό της. Κυκλοφόρησε, πάντως, η ανεπιβεβαίωτη φήμη ότι η εικόνα αγοράστηκε από κάποιον Σεβλιάγιν, ο οποίος μετά την μπολσεβικική επανάσταση του 1917 έφυγε για την Αγγλία, όπου και την πούλησε. Το μοναστήρι της στο Καζάν κατεδαφίστηκε σχεδόν ολόκληρο από το σοβιετικό καθεστώς το 1931. Το 1942 ιδρύθηκε εκεί καπνοβιομηχανία.

Το 1994 το κράτος άρχισε να επιστρέφει σταδιακά στην Εκκλησία της Ρωσίας τα κτίσματα που διασώθηκαν. Το 2005 εγκαταστάθηκε εκεί ανδρική μοναστική αδελφότητα και καταπιάστηκε με την ανοικοδόμηση της μονής. Το ίδιο έτος ο πατριάρχης Μόσχας Αλέξιος Β΄ παρέδωσε στη μονή πανομοιότυπο αντίγραφο της χαμένης πρωτότυπης εικόνας της Παναγίας του Καζάν. Το αντίγραφο, φιλοτεχνημένο στη Ρωσία στα τέλη του 17^ου αιώνα, μετά την επανάσταση του 1917 είχε εξαχθεί κρυφά στην Ευρώπη. Από το 1982 βρισκόταν στο Βατικανό. Το 2005 προσφέρθηκε στην Εκκλησία της Ρωσίας.

Από τα αναρίθμητα άλλα αντίγραφα της εικόνας της Παναγίας του Καζάν θα αναφερθούμε στα δύο πιο αξιόλογα, αυτά της Αγίας Πετρούπολης και της Μόσχας.

Η εικόνα της Αγίας Πετρουπόλεως ανάγεται στο έτος 1721 και αποτελούσε, μέχρι την εγκαθίδρυση του σοβιετικού καθεστώτος στη Ρωσία, το πιο σημαντικό εκκλησιαστικό κειμήλιο της πόλης. Αδιάκοπη ήταν, από το πρωί ως το βράδυ, η προσέλευση των πιστών, που έρχονταν στον Ναό της Παναγίας του Καζάν για να προσκυνήσουν ευλαβικά τη φερώνυμη εικόνα και ν’ ανάψουν μπροστά της ένα κερί. Ο ναός, μετά την καθεστωτική μεταβολή του 1917, μετατράπηκε σε Μουσείο Αθεϊσμού και Θρησκείας. Στα τέλη του 1922 αφαιρέθηκαν από την εικόνα τα πολύτιμα αφιερώματα των πιστών και πουλήθηκαν στο εξωτερικό. Το 1923, όταν ο ναός παραδόθηκε στους σχισματικούς της «Ζωντανής Εκκλησίας», η εικόνα -άγνωστο πως- μεταφέρθηκε στον ναό του Κοιμητηρίου “Σμολένσκι” και από εκεί, το 1940, στον Ναό του Αγίου Βλαδιμήρου Πετρουπόλεως, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα.

Ο Ναός της Παναγίας του Καζάν το 1990 επιστράφηκε στην Εκκλησία ενώ εξακολουθούσε να λειτουργεί και ως μουσείο μέχρι το 2002. Έναν χρόνο νωρίτερα στο εικονοστάσι τοποθετήθηκε παλαιό αντίγραφο της θαυματουργής εικόνας, το οποίο ελκύει πολλούς προσκυνητές.

Στον ναό αυτό βρίσκεται ο τάφος του ένδοξου στρατάτχη Μιχαήλ Ιλαριώνοβιτς Κουτούζωφ (1745-1813). Όταν, το 1812, ο τσάρος Αλέξανδρος Α΄ (1801-1825) ανταποκρίθηκε στην απαίτηση του λαού να αναθέσει στον Κουτούζωφ την αρχηγία των ρωσικών στρατευμάτων που θ’ αντιμετώπιζαν τους Γάλους εισβολής, ο στρατάρχης, πριν αναχωρήσει για το μέτωπο, ήρθε να προσευχηθεί στον Ναό της Παναγίας του Καζάν. Το πλήθος, που συγκεντρώθηκε τότε απ’ έξω, του φώναζε: “Διώξε τους Γάλλους!”. Αφού διαβάστηκε Παράκληση, οι ιερείς του ναού τον ευλόγησαν με τη θεομητορική εικόνα. Η Υπεραγία Θεοτόκος δεν διέψευσε τις ελπίδες που στήριξε πάνω της ο ευσεβής στρατάρχης. Έτσι, με τη βοήθειά της, έπειτα από τη μεγάλη νίκη του ρωσικού στρατού στον ποταμό Μπερεζίνα, τον Νοέμβριο του 1812, οι εισβολείς διώχθηκαν από τη χώρα. Στον Ναό της Παναγίας του Καζάν επανήλθε ο στρατάρχης νεκρός πιά: Μετά την κοίμησή του, στις 28 Απριλίου του 1813 στο Μπουντσλάου της Σιλεσίας, μεταφέρθηκε και ενταφιάστηκε εδώ το λείψανό του.

Μικρό αντίγραφο της εικόνος  υπάρχει στο Ι.Η.Μετμόρφωση Του Σωτήρος στην Μουρτερή Ευβοίας

Η εικόνα της Μόσχας, θαυματουργό αντίγραφο μικροτέρων διαστάσεων από την πρωτότυπη, βρισκόταν στον ομώνυμο ναό της Κόκκινης Πλατείας, ο οποίος κατεδαφίστηκε το 1936 από τον Στάλιν, προκειμένου να ανεγερθούν… δημόσια αποχωρητήρια! Η εικόνα τότε μεταφέρθηκε στον Πατριαρχικό Ναό των Θεοφανείων της  περιοχής Ελόχοβο της Μόσχας. Ο Ναός της Παναγίας του Καζάν ξαναχτίστηκε στα χρόνια 1990-1993 στην ίδια θέση, όπου τοποθετήθηκε ένα άλλο αντίγραφο της εικόνας.

Η εικόνα αυτή είχε σταλεί από το Καζάν στον ευγενή Ποζάρσκι το 1612, όταν αυτός ξεκίνησε μ’ ένα σώμα εθελοντών από τις βόρειες περιοχές της ευρωπαϊκής Ρωσίας για την απελευθέρωση της Μόσχας από τους Πολωνούς. Οι ορθόδοξοι Ρώσοι μαχητές προσεύχονταν θερμά στη Θεομήτορα να τους βοηθήσει, για να ελευθερώσουν την πρωτεύουσα και στη συνέχεια τα πατρογονικά εδάφη από τους παπικούς κατακτητές.

Οι Πολωνοί κρατούσαν αιχμάλωτο σ’ έναν πύργο των τειχών της Μόσχας τον Έλληνα επίσκοπο Ελασσώνος άγιο Αρσένιο (†1626). Σ’ αυτόν τον ιεράρχη εμφανίστηκε σε όραμα ο όσιος Σέργιος του Ραντονέζ και τον πληροφόρησε ότι με τις πρεσβείες της Υεραγίας Θεοτόκου η πόλη θα ελευθερωνόταν από τους εχθρούς. Η είδηση διέρρευσε στον ρωσικό στρατό, που πολιορκούσε την πρωτεύουσα, και τον εμψύχωσε. Στις 22 Οκτωβρίου του 1612 οι Ρώσοι κατόρθωσαν να μπούν στη Μόσχα, αναγκάζοντας τους Πολωνούς να συνθηκολογήσουν. Το ιερατείο και ο λαός υποδέχθηκαν με εικόνες στα χέρια τους ελευθερωτές. Κι αυτοί, πάλι, έφεραν και πρόσφεραν στην πόλη την εικόνα της Παναγίας του Καζάν.

Η σεπτή θεομητορική εικόνα εορτάζεται δύο φορές το χρόνο, στις 8 Ιουλίου, ημέρα της ευρέσεώς της, και στις 22 Οκτωβρίου, ημέρα της απελευθερώσεως της Μόσχας από τους Πολωνούς.

ΠΗΓΗ: "Θαυματουργές εικόνες της Παναγίας στη Ρωσία"
Ι.Μ. ΠΑΡΑΚΛΗΤΟΥ